NOWA KRYTYKA
Jak się robi przeszłość?

6 kwietnia, godz. 20.30

Scena Kameralna, ul. Starowiślna 21

Gdybyście mogli żyć w przeszłości, którą epokę wybralibyście? A co, gdyby decydować miało o tym referendum?

Współczesność to epoka bezprecedensowej kariery pamięci i zainteresowania przeszłością: gorączki archiwów, nieograniczonych baz danych, rekonstrukcji historycznych, boomów muzealnych, a także wojen o pamięć, resentymentów i traum z przeszłości. Z drugiej strony ta pamięciowa pasja wynika z poczucia, że przeszłość nam umyka, że odchodzą świadkowie najważniejszych wydarzeń, że są one przywoływane na niewłaściwe sposoby; a z kolei choroby związane z utratą pamięci wydają się powszechniejsze niż kiedykolwiek.

Gdy pojawiają się obawy, że nasza teraźniejszość może nie mieć przyszłości – za sprawą kolejnych kryzysów, wojen i katastrof, jakie ludzkość sprowadziła na planetę – przeszłość może jawić się jako kuszący obszar pewności, spokoju i bezpieczeństwa. Tymczasem, jakkolwiek paradoksalnie to nie brzmi, przeszłość nie jest czymś określonym, przeszłość się robi – wytwarzają ją ludzie, opowieści, historycy i polityki. Jak pisze Georgi Gospodinow w Schronie przeciwczasowym, nagrodzonej międzynarodowym Bookerem powieści, która zainspirowała spektakl: „Przypuszczam, że w sześćdziesiątym ósmym nie istniał jeszcze sześćdziesiąty ósmy. Nikt wówczas nie mówił: stary, to tu i teraz, w którym żyjemy, to sławny rok sześćdziesiąty ósmy, który przechodzi do historii. Wszystko dzieje się lata po tym, jak się wydarzyło…” (tłum. M. Pytlak).

Od czego zależy to, co pamiętamy? Jak wpływają na nas nacjonalistyczne polityki pamięci? Co z krytyczną pracą nad pamięcią zbiorową, odzyskiwaniem pamięci mniejszościowych: kobiecych, ludowych, etnicznych, queerowych? Czy dzięki doświadczeniom naszej części Europy – na przykład polskim czy bułgarskim – możemy o tym powiedzieć coś szczególnego? Czy w przeszłości kryją się nieznane możliwości, scenariusze wydarzeń, o których nie potrafiliśmy nawet pomyśleć? Na te i inne pytania odpowiedzą goście i gościnie spotkania:

Ishbel Szatrawska, Marcin Wierzchowski, Michael Rubenfeld, Beniamin M. Bukowski.

Prowadzenie spotkania: Maria Kobielska

Spotkanie towarzyszy spektaklowi Schron przeciwczasowy inspirowanego książką Georgiego Gospodinowa ze scenariuszem Michaela Rubenfelda i Marcina Wierzchowskiego, w reżyserii Marcina Wierzchowskiego. Rozmowa będzie transmitowana na FB Starego Teatru.

Biogramy uczestników i uczestniczek spotkania

Ishbel Szatrawska – dramatopisarka, pisarka. Autorka nagradzanego „Żywotu i śmierci Pana Hersha Libkina z Sacramento w stanie Kalifornia”. Jej pierwsza powieść, „Toń” ukazała się nakładem Wydawnictwa Cyranka we wrześniu 2023. Publikowała m.in. w „Dialogu”, „Miesięczniku Znak”, „Polityce”. Laueratka wielu konkursów literackich i stypendialnych, m.in. Nagrody Krakowa Miasta Literatury UNESCO.

Marcin Wierzchowski – reżyser, twórca kilkudziesięciu spektakli, wykładowca łódzkiej szkoły Filmowej. Zasłynął spektaklem „Sekretne życie Friedmanów” (2016, krakowski Teatr Ludowy), wygrywając m.in. 10 edycję Międzynarodowego Festiwalu Boska Komedia w Krakowie. Przedstawienie inspirowane filmem dokumentalnym „Sprawa Friedmanów” Andrew Jareckiego opowiada mroczną historię zamożnej amerykańskiej rodziny – ojciec-nauczyciel i syn dopuszczali się aktów pedofilskich wobec uczniów. W trakcie spektaklu widzowie w niewielkiej grupie przemieszczali się po budynku teatru, stając się bliskimi świadkami zdarzeń. Wierzchowski podkreślał, że to nie tyle spektakl o molestowaniu seksualnym dzieci, ile o kwestii winy, dążeniu do prawdy i głębokim kryzysie rodzinnym. Te tematy oraz pomysły inscenizacyjne (umieszczanie akcji w kilku miejscach, między którymi przemieszcza się widownia) pojawiają się w wielu pracach Wierzchowskiego.

Na Wydziale Sztuki Lalkarskiej Akademii Teatralnej w Białymstoku Wierzchowski wyreżyserował spektakl „Pospolite życie martwych Polaków”, inspirowany książką Marcina Kąckiego „Białystok. Biała siła, czarna pamięć”, będący refleksją nad pogarszającą się sytuacją polityczno-społeczną w Polsce (dramaturgia Daniel Sołtysiński).  W 2017 roku ten sam duet zabrał widownię do Jaskini Maszyckiej w Ojcowskim Parku Narodowym – spektakl „Ojcowie” był częścią festiwalu Genius Loci, w ramach którego tworzy się prace site-specific. Następnie zrealizowali razem inscenizację „Hańby” Johna Maxwella Coezteego (2018, Łaźnia Nowa), a rok później – „Idiotów” na podstawie filmu Von Triera (Teatr im. Jaracza w Łodzi).

Dyrekcja koreańskiego Namsan Arts Center była zdziwiona, że polski reżyser chce wystawić powieść „Nadchodzi chłopiec” o nieznanym nad Wisłą wyimku koreańskiej historii. Han Kang, autorka książki „Human Acts” – niechętna scenicznym adaptacjom swoich dzieł – przekonana przez reżysera zgodziła się na prapremierę w Polsce (sezon 2019/2020). W spektaklu Starego Teatru w Krakowie – łączącym powieść Han Kang z wizją Polski roku 2028 autorstwa Sołtysińskiego – akcja także rozgrywała się w różnych miejscach teatru, po których wędrowali oglądający. Widzowie są bowiem u Wierzchowskiego zwykle nie tyle obserwatorami, ile świadkami, którzy otrzymują możliwość bardziej imersyjnego uczestnictwa w spektaklu.

Sukcesem okazał się także spektakl „Alte Hajm/Stary Dom” z Teatru Nowego w Poznaniu (scenariusz napisany wspólnie z Michaelem Rubenfeldem), problematyzujący trudne relacje polsko-żydowskie i  – mimo demaskowania ówczesnej i obecnej hipokryzji Polaków – patrzący na bohaterów humanistycznym okiem. Wierzchowski i Rubenfeld (wyróżnieni nagrodą specjalna na Festiwalu Boska Komedia 2022) badają, jak człowiek zachowuje się w określonych okolicznościach, pod naciskiem historii i czasu, co nie oznacza jednak usprawiedliwiania zachowań i decyzji postaci. W marcu 2024 na deskach Starego Teatru Marcin Wierzchowski zrealizował spektakl „Schron przeciwczasowy” na motywach powieści Georgiego Gospodinowa.

Reżysera fascynuje terapeutyczna metoda ustawień hellingerowskich, które pomogły mu przeformułować relację między oprawcą a ofiarą, i jej elementy często wprowadza w proces przygotowywania spektaklu.

Michael Rubenfeld – kanadyjski aktor, reżyser i producent; od 5 lat – krakowianin. Jego żydowscy dziadkowie przeżyli w Polsce Holokaust i wyemigrowali za ocean. Jako aktor grał m.in. w kanadyjskiej oraz amerykańskiej premierze „Naszej klasy” Tadeusza Słobodzianka; wystąpił w filmach u boku Ala Pacino, Colina Farrella, Bruce’a Willisa, Morgana Freemana, Bena Kingsleya, Drew Barrymore. W Polsce zagrał m.in. w „Weselu” Wojciecha Smarzowskiego. Jego sztuki wystawiano w Kanadzie, USA, Europie (w tym w Polsce). Wyprodukował ponad 300 spektakli w ramach SummerWorks Performance Festival w Toronto, którym przez 8 lat kierował. Stworzył CanadaHub, wielokrotnie nagradzany showcase kanadyjski na edynburskim Fringe’u. Wraz z żoną Magdą stworzyli FestivALT, organizację promującą współczesną sztukę żydowską i polską. Jest współautorem scenariusza trzech spektakli w reż. Marcina Wierzchowskiego: „Alte hajm/Stary dom”,  którego premiera miała miejsce w lutym 2022 roku w Teatrze Nowym w Poznaniu, „Zanurzenie” w Teatrze Śląskim w Katowicach oraz „Schron przeciwczasowy” na motywach powieści Georgiego Gospodinowa. Rubenfeld występuje w nich również jako aktor. Spektakl „Zanurzenie” dostał się do finału Ogólnopolskiego Konkursu na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, gdzie aktorzy otrzymali nagrodę zespołową. Spektakl „Alte hajm/Stary dom” brał udział w festiwalu Boska Komedia w Krakowie, gdzie Michael Rubebnfeld wraz z Marcinem Wierzchowskim otrzymali nagrodę specjalną.

Beniamin M. Bukowski – Zastępca Dyrektora ds. Artystycznych

Prowadzenie:

Maria Kobielska – dr, adiunktka w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie współtworzy też Ośrodek Badań nad Kulturami Pamięci. Od 2022 roku członkini zarządu Memory Studies Association. Autorka książki „Polska kultura pamięci w XXI wieku: dominanty. Zbrodnia katyńska, powstanie warszawskie i stan wojenny” (2016) i wielu innych prac, ostatnio opublikowała m.in. popularnonaukowy podręcznik „Jakie współczesne muzeum historyczne?” (2021) oraz artykuł “Peripheral (non)Polishnesses. Museums, creeping conflicts, and transformative frictions” (2023). Zajmuje się najnowszą kulturą polską w perspektywie pamięci, przeszłości i polityki; obecnie prowadzi projekt badawczy dotyczący nowych polskich muzeów historycznych.